Bez czarny

Bez czarny (Sambucus nigra), to krzew mieszanych uczuć. Jedni uważają go za zwykły chwast. Inni sadzą dla intensywnie pachnących kwiatów wabiących zapylacze. Kolejni dla szybkości, z jaką się rozrasta oraz jego ekspansywności (łatwo zasłania niechciane widoki). Jeszcze inni uprawiają go dla owoców. Następni walczą z nim, ze względu na zaśmiecanie ogrodu. A ostatni w zasadzie nawet go nie zauważają. Najciekawsze w tym wszystkim jest to, iż przeciętny „Kowalski” zapytany o bez, wskaże zupełnie inną roślinę – lilaka pospolitego. Ot, taki mały galimatias.

Wygląd

Bez czarny, w swojej podstawowej formie, to duży krzew lub, rzadziej, małe drzewo. Tworzy luźną, kopulastą koronę, która osiąga do 7 m wysokości i 5 m szerokości. Średnie przyrosty wynoszą 50-60 cm rocznie, co jest świetnym wynikiem, jak na krzew. Posiada charakterystyczną, szarą korę, która wraz z wiekiem pęka i korkowacieje. Jego liście, to tak naprawdę liście złożone, osiągające długość do 30 cm. Składają się z 5-7 ciemnozielonych, matowych i jajowatoeliptycznych listków, dorastających do 10 cm. Mają ząbkowany brzeg i ostre zakończenie. Bardzo długo utrzymują się na krzewie, gdyż wcześnie się pojawiają oraz późno spadają. Po roztarciu wydzielają charakterystyczny, ostry zapach.

Szkółkarzom udało się wyselekcjonować odmiany o ciemnych, niemal czarnych liściach, czego przykładem jest BLACK BEAUTY 'Gerda’, czy BLACK LACE 'Eva’. Oprócz nich, można spotkać odmiany o mocno powcinanych liściach: 'Laciniata’, żółtozielonych liściach: 'Aurea’, a także o biało lub kremowo-zielonych liściach: 'Madonna’, czy 'Variegata’.

Kwiaty i owoce

Bez czarny posiada drobne, kremowobiałe kwiaty pojawiające się na przełomie maja i czerwca. Zebrane są one w talerzowate baldachogrona o średnicy 10-20 cm. Wydzielają słodko-mdły, niemal duszący zapach. Dzięki temu są licznie odwiedzane przez motyle oraz zapylacze.

Owocem jest błyszczący, granatowoczarny, kulisty pestkowiec, pojawiający się już w sierpniu, ale dojrzewający aż do września, a czasem do października. Jest on mięsisty i soczysty. Zawiera witaminy A, B i C. Ważne jest, aby nie spożywać ich na surowo, gdyż ma właściwości lekko trujące i może powodować biegunkę i wymioty. Do przetworów należy zbierać tylko dojrzałe owoce, po czym poddać obróbce termicznej, wtedy szkodliwe substancje ulegają rozpadowi.

Wymagania

Krzew ten w zasadzie nie ma niemal żadnych wymagań. Jest to roślina ruderalna, potrafiąca wyrosnąć nawet w gruzach (stąd też przykre skojarzenia z nim związane). Jedyne, czego nie toleruje, to suchej, piaszczystej gleby. Jest lekko podatny na gwałtowną zmianę temperatury z niższej na wyższą. Wygląda wtedy, jakby był zwiędnięty. Z tego powodu lepiej rośnie w grupach roślinnych, gdzie ten skok temperatury nie jest tak bardzo odczuwalny przez indywidualne osobniki. Jako nasz rodzimy gatunek, jest przystosowany do naszych warunków, a więc jest całkowicie mrozoodporny.

Zastosowanie

Roślina ta ma kilka różnych zastosowań. Stosunkowo szybko i szeroko rośnie, a więc nadaje się do zasłaniania tego, czego nie chcemy widzieć na pierwszy rzut oka (śmietniki, kompostowniki, toalety, sąsiedzi…). Dzięki różnorodności odmian, można tworzyć z niego ciekawe kompozycje kolorystyczne. Zarówno kwiaty, jak i owoce są jadalne (owoce po obróbce termicznej!). Z kwiatów i owoców pożytek mają również inne stworzenia: na kwiatach żerują owady, a na owocach, jesienią, ptaki. Kwiaty intensywnie pachną, więc można śmiało wprowadzić tę roślinę do „ogrodów zmysłów”. Jest to roślina pionierska, a więc da sobie radę tam, gdzie wiele innych nie dałoby rady. Ze względu na swoje rozmiary, polecana jest do dużych ogrodów, parków oraz zieleni miejskiej. Dobrze prezentuje się z założeniach typu: ogrody wiejskie, ogrody naturalistyczne. Należy jednak unikać sadzenia go przy betonowych czy kostkowych drogach ze względu na owoce spadające z gałązek i brudzące ciemnym sokiem.

Źródła:

1. Związek Szkółkarzy Polskich, Tomżyńska M., Szydło W., Muras P. 2016. Katalog roślin. Agencja Promocji Zieleni Sp. z o. o., Warszawa, ss:210-211.

2. e-katalogroslin.pl, dostęp: 19.06.2020 r.