Zdj. 1 Kwitnący wyżlin większy (lwia paszcza), 4.08.2019 r.
W tej części zajmę się opisem poszczególnych elementów budowy kwiatu. Będzie więc o kielichu, koronie, pręcikach i słupku. Można to potraktować, jak powtórkę z biologii 🙂
Kielich, nazywany również działkami kielicha, to najbardziej zewnętrzna część kwiatu. Swoim wyglądem przypomina zwykły liść. Ma on za zadanie chronić wnętrze kwiatu. Istnieje wiele podziałów kielicha. Może być trwały, pozostający na pędzie po przekwitnieniu kwiatu lub nietrwały, odpadający po przekwitnięciu, a czasem już w trakcie kwitnięcia. Może być nagi lub owłosiony. Może być wolnodziałkowy (każdy „płatek” jest wyraźnie wyróżnialny) lub zrosłodziałkowy (tu wierzchołki działek nazywamy ząbkami, a dolną, zrośniętą część – gardzielą). Kielichy zrosłodziałkowe dzielimy ze względu na kształt i są to: rozpostarty, dzbankowaty, dzwonkowaty, rurkowaty, lejkowaty i wargowy. Zdarza się, że kielich jest mocno zredukowany lub przekształcony w tak zwany puch kielichowy. U niektórych rodzin pojawia się również kieliszek, czyli zewnętrzny, zwykle mniejszy nibykielich, otaczający właściwy kielich.
Zdj. 2 Działki kielicha ostrogowatego na kwiecie fiołka motylkowatego 'Freckles’, 26.04.2020 r.
Zdj. 3 Grzbiecista korona u nasturcji, 6.08.2019 r.
Korona, czyli część najbardziej interesująca dla ludzi, ale nie tylko. To ta część stanowi powabnię dla zapylaczy. Składa się najczęściej z barwnych, czasem falowanych bądź karbowanych płatków. Barwa zależy od obecności odpowiednich barwników (na przykład za kolor czerwony, fioletowy i niebieski odpowiadają antocyjany), jej zmiana w czasie kwitnienia od odczynu soku komórkowego, a intensywność od stopnia koncentracji barwnika w roztworze. W płatkach korony mogą występować również olejki eteryczne, dzięki którym kwiat wydziela zapach. Tutaj, podobnie jak i w kielichu, można wyróżnić koronę wolnopłatkową i zrosłopłatkową. W wypadku korony zrosłopłatkowej wolne brzegi płatków nazywamy łatkami lub ząbkami, natomiast część zrośniętą rurką lub gardzielą. Korona może być promienista (posiadająca kilka osi symetrii), grzbiecista (posiadająca jedną oś symetrii) lub asymetryczna (brak osi symetrii). Korony promieniste dzielą się na: talerzykowate, tacowate, beczułkowate, dzwonkowate, lejkowate, rurkowate i kółkowe. Grzbieciste z kolei dzielą się na: wargowe, poczwarkowate, języczkowate, nibyjęzyczkowata, jednowargowa, motylkowata, hełmowata i grzbiecista z ostrogą. U nasady płatków korony bądź na dnie kwiatowym znajdują się często miodniki, które wydzielają słodką ciecz zwaną nektarem.
Pręcik stanowi męską, generatywną część kwiatu. Swoim wyglądem bardzo różnią się od reszty kwiatu. Wyróżniamy tu wąską, długą część – nitkę oraz umieszczone na szczytach nitek pylniki. Pylniki składają się z dwóch worków, a te z 2 komór pyłkowych, w których znajduje się pyłek. Liczba, wygląd i położenie pręcików w różnych gatunkach kwiatów jest różna. Nawet w jednym kwiecie ich wysokość może być różna. Mogą być one wolne lub zrośnięte ze sobą bądź z innymi częściami kwiatu. Zdarza się, iż pręcik zrasta się ze słupkiem, tworząc wtedy prętosłup. W niektórych rodzinach na pylnikach znajdują się wyrostki. Wewnątrz komór pyłkowych, jak już wspomniałam, znajduje się pyłek kwiatowy, składający się z ziaren pyłku. Mają one kulisty, owalny lub walcowaty kształt i bywają gładkie lub opatrzone na powierzchni kolcami bądź brodawkami. U roślin wiatropylnych ziarna te są zazwyczaj pojedyncze, natomiast u roślin owadopylnych są one połączone po 4 oraz zaopatrzone niewielkimi haczykami. Jako że ziarna pyłku po zetknięciu z wodą pęcznieją i ulegają zniszczeniu, rośliny wykształciły kilka sposobów zapobiegania temu. Przykładem są zwisające dzwoneczki konwalii czy obecność takich tworów jak podsadki, znamiona i „łódeczki” z dużym „żagielkiem” chroniące przed wilgocią. Bardzo często zdarza się, iż kwiaty na czas niepogody oraz wieczorem zamykają się.
Zdj. 4 Pręciki u lilii, w środku widoczny również słupek, 30.06.2019 r.
Zdj. 5 Wielokomorowy, wielokrotny słupek u maku otoczony mnóstwem pręcików, 20.05.2020 r.
Słupek, to generatywna żeńska część kwiatu. Powstaje ze zrośnięcia brzegów jednego lub kilku owocolistków. Tworzy on słupkowie zajmujące środek kwiatu. Warto tu zwrócić uwagę na drzewa iglaste, które nie posiadają słupków właściwych, a niezrośnięte owocolistki i z tego powodu należą do nagonasiennych. Jeśli owocolistki są wolne i każdy z nich wytwarza osobny owoc, wtedy mówimy o słupkowiu wolnoowockowym. Jeśli zaś wszystkie owocolistki zrastają się, tworząc tylko jedną zalążnię, wtedy powstaje słupkowie zrosłoowockowe. Słupek dzieli się na zalążnię (dolną, rozszerzoną część słupka, gdzie znajduje się zalążek i powstają nasiona), szyjkę słupka oraz znamię służące do przyjęcia pyłku. Znamię posiada brodawki bądź włoski wydzielające lepką ciecz, która umożliwia przyklejanie się ziaren pyłku. W przypadku, gdy słupek powstaje z kilku owocolistków, to w zależności od sposobu ich zrastania powstają jedno- lub wielokomorowe słupki. Jeśli każdy owocolistek zgina się do środka i zrasta się swoimi brzegami, wtedy powstają komory, a słupek ma tyle komór, ile było owocolistków. Jeśli jednak owocolistki zrastają się brzegami z sąsiadami, wtedy słupek jest jednokomorowy ale tylekrotny, ile było owocolistków. Zalążki powstają ze szczególnej tkanki twórczej – z łożyska. Mogą być umieszczone brzeżnie, ściennie lub środkowo. Słupek dzielimy na górny, dolny i na wpół dolny. Słupek górny występuje wtedy, gdy działki kielicha, płatki korony i pręciki znajdują się pod zalążnią. Jest ona wolna i niezrośnięta z dnem kwiatowym. Czasami taka zalążnia jest szczelnie objęta kubkowatym dnem kwiatowym, lecz zawsze pozostaje wolna, dzięki czemu łatwo można ją oddzielić. Słupek dolny występuje wtedy, gdy cała zalążnia znajduje się pod kwiatem, jest zamknięta w dnie kwiatowym i nie można jej od niego oddzielić. Cała reszta kwiatu znajduje się powyżej. Zdarza się również słupek na wpół dolny. Jest on tylko w dolnej części objęty kielichem i trochę wystaje pod kwiatem w postaci zgrubienia. Można dokonać jeszcze jednego podziału. W zależności od ustawienia zalążni z stosunku do innych części kwiatu można wyróżnić kwiat podzalążkowy (zalążnia górna i wypukłe dno kwiatowe), kołozalążkowy (zalążnia górna i wklęsłe dno kwiatowe) oraz nadzalążkowy (zalążnia dolna i wklęsłe dno kwiatowe).